Όποια κι αν είναι τα δεδομένα που σε οδηγούν στον διαβήτη , μπορείς να τα αλλάξεις! Μείωσε τον κίνδυνο να σε βρει ο διαβήτης τύπου 2 κατά 58% με 30 λεπτά μέτριας φυσικής δραστηριότητας κάθε μέρα.
Ο καθηγητής Παθολογίας, Διευθυντής του Διαβητολογικού Κέντρου στο Γενικό Πανεπιστημιακό Νοσοκομείο “Αττικόν” και πρόεδρος της Ελληνικής Εταιρείας Διαβητολόγων, Γεώργιος Δημητριάδης απαντά σε όλες τις ερωτήσεις και λύνει τις απορίες μας.
Διαβήτης: Τα επιδημιολογικά στοιχεία είναι αισιόδοξα ή απαισιόδοξα για τον διαβήτη
Σύμφωνα με παγκόσμιες στατιστικές, η νόσος παρουσιάζει αύξηση η οποία οφείλεται κυρίως στην αύξηση της παχυσαρκίας. Άλλοι παράγοντες είναι η καθιστική ζωή, το χρόνιο stress (προϊόν του έντονου άγχους), η κακή διατροφή και η μόλυνση της ατμόσφαιρας.
Μελέτη που μόλις δημοσιεύθηκε στο έγκυρο περιοδικό Lancet (Οκτώβριος 2017) και συμπεριέλαβε 128.900.000 άτομα από όλες τις ηπείρους (παιδιά από 5 ετών και άνω, εφήβους και ενήλικες) έδειξε μια προοδευτική αύξηση του βάρους σώματος από το 1975 μέχρι το 2016 σε όλες τις ηλικίες και στα δυο φύλα. Σε πρόσφατες στατιστικές της Ευρωπαϊκής Ένωσης (2014), ένας στους 6 ενήλικες Ευρωπαίους βρέθηκε παχύσαρκος.
Στη μελέτη αυτή το χαμηλότερο ποσοστό παχυσαρκίας βρέθηκε στη Ρουμανία (<10%), το υψηλότερο στη Μάλτα (26%) ενώ στην Ελλάδα το ποσοστό της παχυσαρκίας ήταν γύρω στο 17%. Όσον αφορά την επίπτωση του διαβήτη στην Ελλάδα, πρόσφατη στατιστική μελέτη (2016) της ομάδας του Λαϊκού Νοσοκομείου χρησιμοποίησε δεδομένα ηλεκτρονικής συνταγογράφησης σε 10.222.779 άτομα (το σύνολο σχεδόν του Ελληνικού πληθυσμού) και βρήκε ότι το ποσοστό σακχαρώδη διαβήτη τύπου 2 είναι 8.2% και το ποσοστό του σακχαρώδη διαβήτη τύπου 1 0.24% (Liatis S, et al, Diab Res Clin Pract 118: 162-67, 2016).
Οι περισσότεροι κατηγορούμε για την εμφάνιση του διαβήτη τα γλυκά; Πράγματι; Όσο πιο πολλά γλυκά τρώμε, τόσο περισσότερο κινδυνεύουμε;
Η συχνή κατανάλωση γλυκών είναι πράγματι πρόβλημα. Τα γλυκά κατά κανόνα περιέχουν λίπος μαζί με τους υδατάνθρακες και επομένως αυξάνουν σημαντικά το βάρος του σώματος. Εκτός όμως από αυτό, προκαλούν απότομες και παρατεταμένες αυξήσεις της γλυκόζης στο αίμα οι οποίες καταπονούν το πάγκρεας και το αναγκάζουν να εκκρίνει μεγάλα ποσά ινσουλίνης.
Εάν υπάρχει οικογενειακό ιστορικό διαβήτη τύπου 2 και η κατάσταση αυτή συνδυαστεί με καθιστική ζωή, αυξάνονται οι πιθανότητες “κόπωσης” του παγκρέατος και εμφάνισης διαβήτη. Επίσης, οι απότομες αυξήσεις της γλυκόζης στην κυκλοφορία με την κατανάλωση γλυκών κάνει μεγάλη ζημιά στα κύτταρα του τοιχώματος των αρτηριών και ευνοεί την αθηρωμάτωση.
Πρόσφατα διαβάσαμε ότι ο καφές είναι σημαντικό «όπλο» για τις γυναίκες με διαβήτη σύμφωνα με νέα μελέτη Πορτογάλων ερευνητών. Ισχύει;
Στο τελευταίο διεθνές Συνέδριο της Ευρωπαϊκής Εταιρείας Διαβήτη στη Λισσαβόνα μελετήθηκε η συσχέτιση της κατανάλωσης καφέ με την μείωση των θανάτων από καρδιαγγειακά νοσήματα ή καρκίνο σε 1568 γυναίκες και 1484 άνδρες με διαβήτη τύπου 2.
Βρέθηκε ότι η καφεΐνη μειώνει τη συνολική θνητότητα από οποιαδήποτε αιτία και κατά δοσο-εξαρτώμενο τρόπο στις γυναίκες αλλά όχι στους άνδρες χωρίς να είναι ξεκάθαρος ο μηχανισμός. Υπάρχουν αναφορές ότι η καφεΐνη προστατεύει από την εμφάνιση διαβήτη, υπάρχουν όμως και άλλες που λένε ότι αυξάνει τον κίνδυνο μέσω ανάπτυξης αντίστασης στην ινσουλίνη. Ερευνητές στο Χάρβαρντ μελέτησαν πάνω από 100.000 άτομα για 4 χρόνια. Βρήκαν ότι όσοι αύξαναν την κατανάλωση καφέ κατά 1φλιτζάνι/ημέρα εμφάνιζαν μειωμένο κίνδυνο για εμφάνιση διαβήτη κατά 11%. Επίσης, όσοι μείωναν την κατανάλωση καφέ κατά 1 φλιτζάνι/ημέρα αύξαναν τον κίνδυνο να εμφανίσουν διαβήτη κατά 17%.
Πώς μπορεί ένας διαβητικός να κρίνει αν μία είδηση που διαβάζει έχει επιστημονική βάση ή όχι; Για παράδειγμα πρόσφατα διάβασα ότι οι γυναίκες με πολυκυστικές ωοθήκες κινδυνεύουν περισσότερο να εμφανίσουν διαβήτη.
Το πιο σωστό για τον διαβητικό είναι να συζητήσει την είδηση με τον γιατρό του πριν πάρει οποιαδήποτε πρωτοβουλία να κάνει μόνος του αλλαγές στη θεραπεία. Είναι απίστευτο τι κυκλοφορεί στο ίντερνετ, ιδιαίτερα με ειδικές διατροφές ή θαυματουργά φάρμακα τα οποία υπόσχονται μέχρι και εξαφάνιση του διαβήτη σε σύντομο χρονικό διάστημα. Ο κίνδυνος είναι μεγάλος και μπορεί να προκαλέσει ζημιά στην υγεία του η οποία μπορεί και να μην είναι αναστρέψιμη. Όσο για το σύνδρομο των πολυκυστικών ωοθηκών είναι η πιο συχνή ενδοκρινοπάθεια στις γυναίκες.
Τα πρώτα συμπτώματα εμφανίζονται συνήθως στην εφηβεία, αν και σε πολλές γυναίκες μπορεί να εμφανιστούν αργότερα (ασταθής ή καθόλου έμμηνος ρύση, υπογονιμότητα, αύξηση της τριχοφυΐας, λιπαρότητα και ακμή, παχυσαρκία, διαβήτης τύπου 2 λόγω αντίστασης στην ινσουλίνη, υψηλή χοληστερίνη, υπέρταση και άλλα). Λόγω της ανάπτυξης αντίστασης στην ινσουλίνη, οι γυναίκες με σύνδρομο πολυκυστικών ωοθηκών πρέπει να κάνουν καμπύλη γλυκόζης και, αν απαιτείται να παίρνουν θεραπεία (συνήθως μετφορμίνη).
Μπορούμε να προλάβουμε το διαβήτη;
Εφόσον η αύξηση του διαβήτη τύπου 2 οφείλεται στην “επιδημία” τη παχυσαρκίας, η πρόληψη μπορεί να γίνει με τροποποίηση του τρόπου ζωής (μείωση του σωματικού βάρους, αύξηση των φυτικών ινών, μείωση του λίπους και αποφυγή των γλυκών στο διαιτολόγιο και αύξηση της σωματικής δραστηριότητας).
Ενδεικτικά, 30 λεπτά μέτριας φυσικής δραστηριότητας κάθε μέρα (περπάτημα, ήπιο τρέξιμο ή άλλης μορφής αερόβια αύξηση) και 5-10% απώλεια βάρους (εφόσον είναι αυξημένο) μπορεί να μειώσει τον κίνδυνο εμφάνισης διαβήτη τύπου 2 κατά 58%. Aτομα που ανήκουν σε ομάδες υψηλού κινδύνου για εμφάνιση διαβήτη πρέπει να υποβάλλονται έγκαιρα σε καμπύλη γλυκόζης.
Στις ομάδες υψηλού κινδύνου οι οποίοι πρέπει να υποβληθούν σε αυτή την εξέταση ανήκουν:
- όσοι έχουν συγγενείς 1ου βαθμού με διαβήτη τύπου 2,
- αν υπάρχει παχυσαρκία με δείκτη μάζας σώματος άνω του 30,
- όσοι έχουν υπέρταση, καρδιαγγειακή νόσο ή δυσλιπιδαιμία,
- αν υπάρχει ιστορικό διαβήτη κύησης, γέννηση παιδιών με βάρος πάνω από 4 κιλά ή σύνδρομο πολυκυστικών ωοθηκών και
- αν για κάποιο λόγο υπάρχει χρόνια λήψη κορτιζόνης ή αντιψυχωσικών.
Τέλος, το κάπνισμα πρέπει να διακοπεί και να γίνεται λογική χρήση αλκοόλ. Το κάπνισμα δημιουργεί φλεγμονή στους πνεύμονες και τα αγγεία και επιβαρύνει μια ήδη δύσκολη κατάσταση από την ατμοσφαιρική ρύπανση. Η κατάχρηση αλκοόλ ευνοεί την κοιλιακή παχυσαρκία και αυξάνει την εναπόθεση λίπους στο ήπαρ. Και οι δυο καταστάσεις προκαλούν αντίσταση στην ινσουλίνη.
Πώς θα καταλάβω ότι πάσχω από διαβήτη; Τι θα αλλάξει στην καθημερινότητά μου;
Ο διαβήτης τύπου 1 εκδηλώνεται με έντονα και θορυβώδη συμπτώματα όπως πολυουρία, πολυδιψία, πολυφαία και απώλεια βάρους τα οποία οδηγούν ταχύτατα τους ασθενείς στο γιατρό για άμεση έναρξη θεραπείας με ινσουλίνη.
Αντίθετα, στον διαβήτη τύπου 2, τα συμπτώματα είναι ασαφή και μικρής έντασης όπως δίψα, συχνουρία, απώλεια βάρους, αίσθημα πείνας, αίσθημα κόπωσης, πληγές που δεν κλείνουν εύκολα, λοιμώξεις δέρματος ή γεννητικών οργάνων, θάμπωμα στην όραση, ή μπορεί να μην υπάρχουν καθόλου συμπτώματα και ο διαβήτης να βρεθεί τυχαία σε γενικές εξετάσεις αίματος που γίνονται για άλλη αιτία ή για απλό checkup. Τέλος δεν είναι λίγες οι φορές που ο διαβήτης τύπου 2 ανακαλύπτεται από τις επιπλοκές του (συνήθως στεφανιαίο επεισόδιο ή έμφραγμα του μυοκαρδίου).
Υπάρχουν ηλικίες που ο διαβήτης προτιμά;
Παλιότερα, ο διαβήτης τύπου 1 παρουσιαζόταν κατά κανόνα σε νεαρές ηλικίες (γι’ αυτό λεγόταν νεανικός διαβήτης) ενώ ο διαβήτης τύπου 2 σε μεγαλύτερες ηλικίες (παλιά ονομασία διαβήτης των ενηλίκων). Σήμερα αυτό δεν ισχύει. Ο διαβήτης τύπου 2 εμφανίζεται πλέον και σε παιδιά και εφήβους και μάλιστα σε αυξανόμενη συχνότητα. Η χώρα μας δυστυχώς έχει θλιβερή πρωτιά εφόσον βρίσκεται πρώτη στις παγκόσμιες στατιστικές με ποσοστά που ξεπερνούν το 40%.
Πρωτεύοντα ρόλο στην εμφάνιση του διαβήτη τύπου 2 στα παιδιά παίζει η παχυσαρκία και η κακή διατροφή καθώς και η έλλειψη άσκησης. Επίσης, ο διαβήτης τύπου 1 όλο και συχνότερα εμφανίζεται και σε μεγαλύτερες ηλικίες (πχ μετά τα 40) σε ποσοστό που φτάνει μέχρι και το 50%.
Το τελευταίο διάστημα ανακαλύψαμε και τον Λανθάνοντα Αυτοάνοσο Διαβήτη Ενηλίκων ( LADA). Σε τι διαφέρει από τους άλλους;
Στις κατευθυντήριες οδηγίες της Αμερικανικής Διαβητολογικής Εταιρείας 2017, η ορολογία αυτή έχει καταργηθεί. Όπως έγινε σαφές επρόκειτο τελικά για αυτό-άνοσο διαβήτη τύπου 1 ο οποίος εκδηλωνόταν προοδευτικά σε μεγαλύτερη ηλικία με συμπτώματα και σημεία τα οποία αρχικά θύμιζαν διαβήτη τύπου 2 (γι αυτό είχε αρχικά χαρακτηρισθεί ως διαβήτης τύπου 1.5) αλλά πολύ γρήγορα χρειαζόταν εντατικοποιημένο σχήμα ινσουλινοθεραπείας για ρύθμιση όπως ο κλασσικός διαβήτης τύπου 1.
Είναι ο διαβήτης τόσο τρομαχτικός τελικά; Σε πρόσφατη έρευνα κατατάχθηκε στις 10 πιο συχνές αιτίες θανάτου στον κόσμο. Συγκεκριμένα βρίσκεται στη θέση 6.
Αυτό συμβαίνει διότι η ινσουλίνη ρυθμίζει τον μεταβολισμό σε όλους τους ιστούς του σώματος και εξασφαλίζει στα κύτταρα την ενεργειακή τους επάρκεια. Είναι επομένως φυσικό, όταν εμφανίζεται αντίσταση στην ινσουλίνη και διαβήτης, τα κύτταρα να στερούνται ενέργειας, να μη λειτουργούν σωστά και επομένως να δημιουργούνται επιπλοκές από όλα τα όργανα.
Οι περισσότεροι ενήλικες με διαβήτη έχουν τουλάχιστον μία ακόμα χρόνια πάθηση που είναι αποτέλεσμα του διαβήτη ή τον συνοδεύει, και το 40% από αυτούς έχουν τουλάχιστον τρεις. Τα νοσήματα που συνοδεύουν τον διαβήτη είναι παχυσαρκία, υπέρταση, αύξηση της χοληστερόλης και των τριγλυκεριδίων, χρόνια νεφρική νόσος και αμφιβληστροειδοπάθεια (ο διαβήτης είναι η 1η αιτία παγκοσμίως και για τα δυο), νοσήματα από την καρδιά και τα αγγεία (καρδιακή ανεπάρκεια, στεφανιαία ανεπάρκεια – εμφράγματα, εγκεφαλικά επεισόδια, αποφράξεις αρτηριών στα κάτω άκρα).
Ο διαβήτης τετραπλασιάζει τον κίνδυνο καρδιαγγειακών επεισοδίων τα οποία είναι κύριες αιτίες θανάτου και είναι η 1η αιτία ακρωτηριασμού των κάτω άκρων σε ενήλικες. Επίσης, είναι πλέον σαφές ότι οι καρδιαγγειακές επιπλοκές αρχίζουν πολλά χρόνια πριν από την κλινική διάγνωση του διαβήτη (στάδιο προ-διαβήτη). Άλλες επιπλοκές είναι η νευροπάθεια (βλάβη στα περιφερικά νεύρα κυρίως των κάτω άκρων), η κατάθλιψη και η άνοια. Τέλος, ο διαβήτης μπορεί να συνδέεται με αύξηση στη συχνότητα εμφάνισης ορισμένων μορφών καρκίνου (παγκρέατος, ήπατος, νεφρού, θυρεοειδούς, χοληδόχου, ενδομητρίου, χρονίας μυελογενούς λευχαιμίας) και υπεύθυνη για αυτό φαίνεται ότι είναι η υπεργλυκαιμία.
Τονίζεται ότι οι καταστάσεις αυτές εμφανίζονται μόνο αν ο διαβήτης τύπου 2 δεν διαγνωσθεί έγκαιρα ή αν παραμείνει αρρύθμιστος για μεγάλο χρονικό διάστημα. Αν ο διαβήτης ρυθμιστεί και η γλυκοζυλιωμένη αιμοσφαιρίνη διατηρηθεί στα επίπεδα ασφάλειας (κάτω από 7%) τότε δεν θα συμβεί τίποτα από τα παραπάνω. Για το λόγο αυτό, η προσπάθεια για καλή ρύθμιση του διαβήτη πρέπει να αρχίζει όσο πιο γρήγορα γίνεται αμέσως μετά τη διάγνωση και να είναι εντατικοποιημένη από την αρχή με όσους συνδυασμούς φαρμάκων απαιτούνται.
Συνδέεται ο διαβήτης με τον ύπνο;
Τα τελευταία 50 χρόνια, η διάρκεια του ύπνου στους ενήλικες έχει μειωθεί κατά 1.5-2 ώρες. Ο ύπνος είναι εξαιρετικά σημαντικό κομμάτι του 24ώρου για όλα τα έμβια όντα και απαραίτητος για τη φυσιολογική λειτουργία του βιολογικού ρολογιού.
Διαταραχή της ποσότητας (8-ωρο για τους ενήλικες) και ποιότητας του ύπνου οδηγεί σε σταδιακή αποδόμηση του βιολογικού ρολογιού με αποτέλεσμα το χρόνιο stress, την αντίσταση στην ινσουλίνη τη συσσώρευση λίπους και την εμφάνιση σακχαρώδη διαβήτη τύπου 2. Οι διαταραχές ύπνου έχουν μεγάλη σημασία ιδιαίτερα στα παιδιά. Για παράδειγμα, ένα 10χρονο πρέπει να κοιμάται 10 ώρες το βράδυ και έχει αποδειχθεί ότι ακόμα μια ώρα λιγότερος ύπνος μπορεί να οδηγήσει σε υπεργλυκαιμία, παχυσαρκία, αντίσταση στην ινσουλίνη και διαβήτη τύπου 2. Το περίεργο όμως είναι ότι το 2016 δημοσιεύθηκε μια πολυκεντρική μελέτη σε 788 άτομα η οποία έδειξε ότι όχι μόνο ο λίγος αλλά και ο πολύς ύπνος μπορεί να δημιουργήσει αντίσταση στην ινσουλίνη και να αυξήσει τον κίνδυνο διαβήτη τύπο 2. Το εύρημα αυτό βρέθηκε μόνο στους άνδρες και όχι στις γυναίκες. Ισχύει και εδώ το σοφό “παν μέτρον άριστον”.
Και πρόσφατα μάθαμε και για τη διαβουλιμία. Μια νέα διατροφική διαταραχή που εμφανίζεται στους διαβητικούς. Πόσο επικίνδυνη είναι;
Ο όρος προκύπτει από το συνδυασμό των λέξεων “διαβήτης” και “βουλιμία” και αφορά ασθενείς με διαβήτη τύπου 1 οι οποίοι παραλείπουν επίτηδες τις ενέσεις ινσουλίνης ή κάνουν λιγότερες μονάδες για να χάσουν βάρος. Είναι εξαιρετικά επικίνδυνη κατάσταση διότι η έλλειψη ινσουλίνης και υδατανθράκων θα τους οδηγήσει γρήγορα σε έντονο καταβολισμό του λιπώδους και μυϊκού ιστού με αποτέλεσμα τελικά την κετοξέωση και το κώμα.
Τα συμπτώματα είναι ταυτόσημα εκείνων της πρωτο-εμφάνισης του διαβήτη τύπου 1 πριν τεθεί η διάγνωση (πολυουρία, πολυδιψία, αυξημένη όρεξη, αδυναμία, καταβολή, καχεξία, διαταραχή συγκέντρωσης, έντονη υπεργλυκαιμία και κετοναιμία). Τα άτομα αυτά χρειάζονται ιατρική βοήθεια από ομάδα εξειδικευμένη σε τέτοιου είδους μεταβολικές διαταραχές.
Υπάρχουν ευχάριστα νέα στον τρόπο αντιμετώπισης; Η τεχνολογία ποιο ρόλο μπορεί να παίξει;
Σήμερα υπάρχουν πολλές νέες πρωτοπόρες κατηγορίες φαρμάκων που μπορούν, με κατάλληλους συνδυασμούς, να πετύχουν άριστη ρύθμιση του διαβήτη, όπως:
(1) νέα ανάλογα βασικής ινσουλίνης με επίπεδο προφίλ και 24ωρη δράση με μια ένεση την ημέρα,
(2) από του στόματος αναστολείς DPP4 ή ενέσιμα ανάλογα GLP-1 με ημερήσια ή εβδομαδιαία χορήγηση,
(3) συνδυασμός αναλόγου βασικής ινσουλίνης με ανάλογο GLP-1 στο ίδιο στυλό για συγχρονισμένη χορήγηση,
(4) πρωτοπόροι ισχυροί αναστολείς των SGLT2 μεταφορέων στο νεφρό οι οποίοι προκαλούν αποβολή γλυκόζης με τα ούρα και μείωση της υπεργλυκαιμίας (ένα από αυτά, η εμπαγλιφλοζίνη, μειώνει δραστικά τα καρδιαγγειακά συμβάντα και τους θανάτους από αυτά κατά 40%),
(5) αντλίες ινσουλίνης μεγέθους κινητού τηλεφώνου οι οποίοι συνδυάζονται με αισθητήρες 24ωρης καταγραφής της γλυκόζης και έχουν το μοναδικό πλεονέκτημα να σταματάνε αυτόματα τη χορήγηση ινσουλίνης σε περίπτωση υπογλυκαιμίας και επομένως να προστατεύουν τον ασθενή,
(6) αισθητήρες μεγέθους δίευρου οι οποίοι τοποθετούνται στο μπράτσο για τη συνεχή καταγραφή της γλυκόζης και τον έλεγχο της από τον ασθενή με σκάνερ μεγέθους κινητού τηλεφώνου,
(7) στις 28 Σεπτεμβρίου 2016 κυκλοφόρησε το πρώτο φορητό τεχνητό πάγκρεας μεγέθους κινητού τηλεφώνου,
(8) για τον ασφαλή και εύκολο υπολογισμό των μονάδων και την ανώδυνη υποδόρια χορήγηση της ινσουλίνης υπάρχουν ειδικά εξελιγμένα “στυλό” με λεπτές και εξαιρετικά μικρές εύκαμπτες βελόνες. Πρέπει όμως να τονισθεί ότι, παρά τις σημαντικές εξελίξεις στη φαρμακευτική θεραπεία, ο ακρογωνιαίος λίθος στη σωστή ρύθμιση του διαβήτη είναι η σωστή διατροφή, η απώλεια σωματικού βάρους και η άσκηση.
Θα χαρακτηρίζατε την ασθένεια πολυδάπανη; Ποια είναι η συμβολή του κράτους πρόνοιας;
Ο διαβήτης είναι σίγουρα μια πολυδάπανη πάθηση της οποίας η αντιμετώπιση είναι πολυπαραγοντική και συνήθως απαιτεί το συνδυασμό πολλών κατηγορικών φαρμάκων τα περισσότερα από τα οποία είναι καινοτόμα και εγγυώνται την καλή μεταβολική ρύθμιση για την αποφυγή των επιπλοκών.
Μια σημαντική εξέλιξη είναι και η νέα τεχνολογία με δυνατότητα πλέον συνεχούς ελέγχου των διακυμάνσεων της γλυκόζης, οι νέες αντλίες έγχυσης ινσουλίνης, τα εξελιγμένα μηχανάκια αυτό-μέτρησης της γλυκόζης στο αίμα, οι εξελιγμένες βελόνες για τα ενέσιμα φάρμακα και τέλος το τεχνητό πάγκρεας.
Οι οικονομικές συγκυρίες είναι κακές αλλά το κράτος πρόνοιας πρέπει να αναζητήσει τρόπους (και υπάρχουν πολλοί) να μη στερηθούν οι άνθρωποι αυτοί τα νέα φάρμακα και τη νέα τεχνολογία. Αποφυγή επιπλοκών (οξέων και χρόνιων) θα τους έκανε τη ζωή πιο άνετη αλλά θα απάλλασσε σε βάθος χρόνου το κράτος από πολλαπλάσια έξοδα. Η Ελληνική Διαβητολογική Εταιρεία είναι στη διάθεση των αρμοδίων φορέων να δώσει προτάσεις και να προτείνει έγκυρες λύσεις.
Δες και αυτό: Πονόλαιμος: Πότε πρέπει να σε ανησυχήσει; Σημάδια για να πας γιατρό
